U prethodnom tekstu definisali smo u kojim slučajevima poslodavac može zasnovati radni odnos na određeno vreme. Ovim tekstom bavimo se mogućnošću radnog angažovanja van radnog odnosa. Zakon o radu dopušta mogućnost upošljavanja lica i bez zasnivanja radnog odnosa, ali samo ako su ispunjeni određeni uslovi. Koji su to zakonski oblici radnog angažovanja bez zasnivanja radnog odnosa i pod kojim uslovima je to moguće učiniti?
I Oblici rada van radnog odnosa
Zakon o radu predviđa sledeće oblike rada van radnog odnosa: privremeni i povremeni poslovi, ugovor o delu, ugovor o stručnom osposobljavanju i usavršavanju i dopunski rad.
II Ugovor o privremenim i povremenim poslovima
Poslodavac može za obavljanje poslova koji su po svojoj prirodi takvi da ne traju duže od 120 radnih dana u kalendarskoj godini da zaključi ugovor o obavljanju privremenih i povremenih poslova sa:
1. nezaposlenim licem;
2. zaposlenim koji radi nepuno radno vreme – do punog radnog vremena;
3. korisnikom starosne penzije;
4. sa licem koje je član omladinske ili studentske zadruge
Zakon predviđa da se ovakav ugovor obavezno zaključuje u pisanom obliku, što ga svrstava u ugovore sa obaveznom formom.
Iz navedenog se može zaključiti da su uslovi za angažovanje ugovorom o privremenim i povremenim poslovima sledeći: mora se raditi o poslovima koje poslodavac ne obavlja konstantno, tokom čitave godine, već samo povremeno (periodično, s vremena na vreme) ili privremeno (u kratkom vremenskom periodu) s tim da to ne sme biti duže od 120 radnih dana u jednoj kalendarskoj godini; ugovor se može zaključiti samo sa gore navedenim kategorijama lica; najzad, mora biti sastavljenu pisanoj formi i potpisan od obe ugovorne strane.
Najčešće primere ovakvog angažovanja zapažamo u ugostiteljstvu, poljoprivredi, turizmu. Dakle radi se o privrednim granama za koje su tipični sezonski poslovi (npr samo leti) i poslovi koji se obavljaju u kraćem vremenskom periodu tokom godine. U ovim slučajevima zakonodavac dopušta mogućnost ugovora o privremenim i povremenim poslovima. Izvan ovih strogo postavljenih uslova nije moguće potpisivanje takve vrste ugovora.
III Ugovor o delu
Poslodavac može sa određenim licem da zaključi ugovor o delu, radi obavljanja poslova koji su van delatnosti poslodavca, a koji imaju za predmet samostalnu izradu ili opravku određene stvari, samostalno izvršenje određenog fizičkog ili intelektualnog posla.
Zakonodavac ovde praktično definiše da se ugovor o delu može zaključiti samo da bi se obavili poslovi koji ne spadaju u delatnost poslodavca. Primera radi, ne može trgovinski objekat da angažuje prodavca po ugovoru o delu jer je prodaja njegova osnovna delatnost. Vlasnik prodajnog objekta pak može da angažuje po ugovoru o delu npr lice koje bi mu obavilo određene građevinske radove na radnji jer takvi poslovi nisu njegova pretežna, a ni sporedna delatnost. Takođe, čest primer u praksi je angažovanje IT stručnjaka da izradi kompjuterski program koji poboljšava ili olakšava poslovanje-radi se oklasičnom obliku angažovanaj ugovorom o delu radi obavljanja intelektualnog posla koji ne spada u delatnost kojim se poslodavac bavi.
Ugovor o delu može da se zaključi i sa licem koje obavlja umetničku ili drugu delatnost u oblasti kulture u skladu sa zakonom. Čest je sluča angažovanja muzičkih izvođača radi odtržavanja koncertnih i sličnih nastupa.
Ugovor o delu je takođe zakonom određen kao formalan ugovor jer se obavezno zaključuje u pisanom obliku.
Kao što možemo primetiti, zakonski uslovi za sklapanje ugovora o delu tiču se jedino njegove forme i vrste poslova koji će se po tom ugovoru obavljati. Forma je pisana, a poslovi su van delatnosti poslodavca (van osnovne i sporedne delatnosti). Ovde nisu propisane kategorije lica sa kojima se ugovor o delu može potpisati, što praktično znači da u tom pogledu nema ograničenja-ko god ima veštinu da obavi neki posao van delatnosti poslodavca, a koji ima za predmet samostalnu izradu ili opravku određene stvari, ili samostalno izvršenje određenog fizičkog ili intelektualnog posla, može da bude angažovan po ugovoru o delu. To znači da se ovim ugovorom mogu angažovati kako lica bez zaposlenja, tako i oni koji su već u radnom odnosu. Zakonski uslovi nisu propisani u pogledu toga ko sme da bude angažovan, već je ključno da se radi o poslu koji je van delatnosti poslodavca, odnosno ne može se po osnovu ugovora o delu obavljati posao koji je predviđen sistematizacijom poslova kod poslodavca.
IV Ugovor o stručnom osposobljavanju i usavršavanju
Ugovor o stručnom osposobljavanju može da se zaključi, radi obavljanja pripravničkog staža, odnosno polaganja stručnog ispita, kad je to zakonom, odnosno pravilnikom predviđeno kao poseban uslov za samostalan rad u struci. Takođe, ovaj ugovor se zaključuje radi stručnog usavršavanja i sticanja posebnih znanja i sposobnosti za rad u struci, odnosno obavljanja specijalizacije, za vreme utvrđeno programom usavršavanja, odnosno specijalizacije, u skladu sa posebnim propisom.
Zakon dakle predviđa da se ovakav ugovor potpisuje isključivo radi sticanja pripravničkog staža i/ili polaganja stručnog ispita kada se bez pripravničkog staža i stručnog ispita ne može obavljati samostalan rad u određenoj struci (npr medicina). Takođe, moguć je i kada je propisom određeno posebno stručno usavršavanje i/ili specijalizacija kako bi se samostalno obavljali određeni psolovi u okviru stečene stručne spreme.
S obzirom da se ovde radi o licima koja nemaju dovoljno staža u struci, interes tih lica je da iskustvo steknu jer je ono uslov za dalji rad u struci, a interes poslodavca se ogleda u tome da ima angažovana lica kojima nije dužan da obezbedi zaradu, ali jeste dužan da mogući sticanje neophodnog iskustva i posebnih znanja i veština.
Poslodavac može licu na stručnom osposobljavanju ili usavršavanju da obezbedi novčanu naknadu (ne smatra se zaradom u smislu ovog zakona) i druga prava, u skladu sa zakonom, opštim aktom ili ugovorom o stručnom osposobljavanju i usavršavanju, ali na to nije zakonom obavezan. Njegova je obaveza da obezbedi sticanje iskustva, znanja i veština, a novčanu naknadu može da predvidi kako bi dodatno motivisao angažovano lice. Takođe, ovo može biti korisno jer poslodavac može na ovaj način da pomogne u stručnom oblikovanju talentovanih ljudi koji imaju budućnost u određenoj struci, pa ih kvalitetnim radom i eventualnim novčanim nagradama može privoleti za nsatavak saradnje kroz ugovor o radu.
Novčana nakanda koju poslodavac tom prilikom isplaćuje ne smatra se zaradom u smislu Zakona o radu.
Ugovor je takođe formalan jer se zaključuje u pisanom obliku.
V Ugovor o dopunskom radu
Zaposleni koji radi sa punim radnim vremenom kod poslodavca može da zaključi ugovor o dopunskom radu sa drugim poslodavcem, a najviše do jedne trećine punog radnog vremena.
Ugovorom o dopunskom radu utvrđuje se pravo na novčanu naknadu i druga prava i obaveze po osnovu rada i zaključuje se u pisanom obliku.
Ovde imamo mogućnost angažovanja lica koje već jeste u punom radnom odnosu, a kod drugog poslodavca može da radi dodatno, ali najviše do trećine punog radnog vremena. Za ovaj rad poslodavac plaća novčanu naknadu.
VI Zaključak
Prema Zakonu o radu osnovna vrsta rada jeste kroz radni odnos, ali kao što možemo da vidimo dopušteni su i drugi vidovi angažovanja. Poslodavci jedino moraju da vode računa da su ispunili gore navedene zakonske uslove za angažovanje van radnog odnosa, jer bi u supotnom mogli da se suoče sa tužbom kojom bi se zahtevalo utvrđenje da je zasnovan radni odnos. Ukoliko zakonski uslovi za angažovanje van radnog odnosa ne bi bili ispunjeni, moguća posledica bi bila sudsko utvrđenje da je zasnovan radni odnos: npr da je umesto ugovora o delu zapravo zasnovan radni odnos, jer je lice angažovano radi obavljanja poslova koji ne mogu da se obavljaju po ugovoru o delu, pošto spadaju u delatnost kojom se poslodavac inače bavi. U tom smislu potreban je oprez i potpisivanje ugovora van ranog odnosa samo kad su svi taksativno propisani zakonski uslovi ispunjeni.
