Zakon o radu dopušta mogućnost angažovanja lica i bez zasnivanja radnog odnosa pod određenim uslovima. U tom smislu u prethodnom periodu konstatovali smo da Zakon o radu Republike Srbije propisuje četiri vrste rada van radnog odnosa: ugovor o privremenim i povremenim poslovima, ugovor o delu, ugovor o stručnom osposobljavanju i usavršavanju i dopunski rad. U prvom tekstu pisali smo o ugovoru o privremenim i povremenim poslovima, u prethodnom smo govorili o ugovoru o delu, a u ovom tekstu bavimo se mogućnostima angažovanja lica na stručnom osposobljavanju i usavršavanju.
Kod ovih ugovora radi se pretežno o licima koja nemaju uopšte iskustva, ili ga nemaju u struci koju su stekli, a poslodavci su uglavnom zainteresovani da prime u svoju radnu organizaciju upravo mlade ljude. To im daje priliku da osobu koja je tek završila školovanje profesionalno oblikuju prema potrebama i zahtevima sopstvenog poslovanja i na kraju tog procesa prime u radni odnos, ukoliko se iskaže u svom angažovanju. S druge strane, za osobu koja nema radnog iskustva u zanimanju za koje se školovala, veoma je značajna prilika da počne da radi u struci. Pošto je radno iskustvo često preduslov koji propis ili poslodavci postavljaju prilikom zapošljavanja, stručno osposobljavanje ili usavršavanje nekad se nameću kao obaveza, a u određenim situacijama kao prihvatljiv izbor, odnosno vrsta investiranja u svoju profesionalnu budućnost.
I Zakonske odredbe o ugovoru o stručnom osposobljavanju i usavršavanju
Prema članu 201. Zakona o radu, koji reguliše ugovore o stručnom osposobljavanju i usavršavanju, ugovor o stručnom osposobljavanju može da se zaključi, radi obavljanja pripravničkog staža, odnosno polaganja stručnog ispita, kad je to zakonom, odnosno pravilnikom predviđeno kao poseban uslov za samostalan rad u struci. Primera radi, prema važećim propisima pripravnički staž je praktičan rad kojim se zdravstveni radnik osposobljava za samostalan rad pod neposrednim nadzorom mentora, jer je to preduslov da nakon završetka školovanja započne samostalno da radi u praksi. Isto tako i poslodavac svojim pravilnikom treba da utvrdi da je neophodno stručno usavršavanje za određene poslove. Prema tome, ovim ugovorom mogu da se angažuju lica, koja nemaju radno iskustvo u poslu za koji su zaključili ugovor.
Ugovor o stručnom usavršavanju može da se zaključi, radi stručnog usavršavanja i sticanja posebnih znanja i sposobnosti za rad u struci, odnosno obavljanja specijalizacije, za vreme utvrđeno programom usavršavanja, odnosno specijalizacije, u skladu sa posebnim propisom. Ovde je takođe primer za zdravstvene radnike, kada lekari obavljaju specijalizaciju radi sticanja posebnih znanja i zvanja specijaliste za određenu oblast medicine. Ovde je dakle moguće propisivanje usavršavanja i specijalizacije samo posebnim propisom, ali ne i aktom poslodavca. Primera radi, specijalizacija u zdravstvu, shodno posebnom propisu-Zakonu o zdravstvenoj zaštiti
Poslodavac može licu na stručnom osposobljavanju ili usavršavanju da obezbedi novčanu naknadu i druga prava, u skladu sa zakonom, opštim aktom ili ugovorom o stručnom osposobljavanju i usavršavanju.
Navedena novčana naknada se ne smatra zaradom u smislu Zakona o radu.
Ugovor o stručnom osposobljavanju i ugovor o stručnom usavršavanju zaključuju se u pisanom obliku.
II Prava i obaveze iz ugovora o stručnom osposobljavanju i usavršavanju
Iz citiranih zakonskih odredbi možemo zaključiti da postojе ugovori o stručnom osposobljavanju i ugovori o usavršavanju, kao vrsta rada van radnog odnosa za koji se ne ostvaruje zarada. Preciznije-prema zakonu ne mora da se ostvaruje zarada, ali poslodavac može da se opredeli da je isplaćuje. Oba ugovora zaključuju se u pisanom obliku.
U praksi, za ugovore ove vrste koriste se i zajednički termin: ugovor o stručnom osposobljavanju i usavršavanju, a mogu se koristiti i drugi nazivi poput ugovora o specijalizaciji i slično.
Trajanje ovog ugovora nije predviđeno zakonom, već se određuje samim ugovorom, a traje ili do isteka pripravničkog staža (koji traje najduže godinu dana, ako zakonom nije drukčije određeno) ili do završetka obuke predviđene programom usavršavanja.
Period stručnog usavršavanja takođe nije propisan Zakonom, već se utvrđuje programom stručnog usavršavanja. Ako posebnim zakonom nije drukčije propisano, stručno usavršavanje može da traje najduže godinu dana, shodno vremenu koje je zakonom propisano kao maksimalno vreme za stručno osposobljavanje za samostalan rad. Takođe, Ministarstvo rada je stava da trajanje stručnog osposobljavanja treba da bude vremenski ograničeno, kako ne bi došlo do zloupotrebe zakona.
Zakonom nije propisana sadržina ugovora o stručnom usavršavanju, već je to ostavljeno ugovornim stranama. Ipak, Ministarstvo rada je dalo mišljenje po kome ugovor o stručnom usavršavanju, treba naročito da sadrži: podatke o ugovornim stranama, predmet stručnog usavršavanja, rok na koji se zaključuje ugovor, prava i obaveze ugovornih strana prema programu stručnog usavršavanja, razloge za otkaz pre isteka ugovora i otkazni rok, a mogu se ugovoriti: novčana naknada za vreme stručnog osposobljavanja i druga prava lica koje se stručno usavršava.
Bilo da je ugovor o stručnom osposobljavanju i usavršavanju zaključen sa ili bez ugovorene naknade poslodavac je u skladu sa Zakonom o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje za lice na stručnom osposobljavanju i usavršavanju dužan da plati doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje, ali visina obaveze zavisi od toga da li postoji isplata naknade ili ne.
Ukoliko nije predviđena naknada, plaća se doprinos za slučaj invalidnosti i telesnog oštećenja po osnovu povrede na radu i profesionalne bolesti i doprinos za zdravstveno osiguranje za slučaj povrede na radu i profesionalne bolesti i to na najnižu osnovicu doprinosa: 2% za zdravstvo i 4% za PiO.
Međutim, ukoliko se radi o specifičnoj vrsti ugovora za koje lice ostvaruje ugovorenu naknadu za rad, u tom slučaju poslodavac ima obavezu da obračunava i uplaćuje pune doprinose za obavezno socijalno osiguranje na iznos ove naknade, odnosno da uplati doprinose za penzijsko i invalidsko osiguranje – 26%, a za zdravstveno osiguranje – 10,3%.
III Za koji ugovor se opredeliti?
Za koji od opisana dva ugovora poslodavac treba da se opredeli? Kako bi poslodavac sa određenim licem zaključio ugovor o stručnom osposobljavanju, potrebno je da se radi o poslovima za koje je zakonom ili pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji poslova kod poslodavaca predviđeno obavljanje pripravničkog staža i polaganje pripravničkog ispita. Ugovor potpisuju lica koja poseduju određeni stepen i vrstu stručne spreme, a nemaju radnog iskustva. Za neke delatnosti, (kao što je u medicini, pravosudnim organima) pripravnički staž je propisan zakonom kao obavezan. Dok se ne obavi pripravnički staž nakon okončanja školovanja, nije moguć samostalan rad. Međutim, ukoliko pripravnički staž nije kao obavezan propisan zakonom, poslodavac pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji poslova može da predvidi da je za obavljanje određenih poslova, pored odgovarajuće stručne spreme, potrebno i da lice bude osposobljeno za samostalni rad kroz stručno osposobljavanje. U ovom slučaju, poslodavac bi trebalo i da donese akt kojim bi detaljnije uredio program stručnog osposobljavanja.
Ovaj ugovor se obično zaključuje na period koji se poklapa sa trajanjem pripravničkog staža.
Ugovor o stručnom osposobljavanju treba razlikovati od ugovora o radnom odnosu sa pripravnikom koji se potpisuje u skladu sa članom 47. Zakona o radu. Zakon u ovom članu propisuje da poslodavac može da zasnuje radni odnos sa licem koje prvi put zasniva radni odnos, u svojstvu pripravnika, za zanimanje za koje je to lice steklo određenu vrstu i stepen stručne spreme, ako je to kao uslov za rad na određenim poslovima utvrđeno zakonom ili pravilnikom. U ovom slučaju, pripravnik ima pravo na zaradu i sva druga prava iz radnog odnosa, u skladu sa zakonom, opštim aktom i ugovorom o radu, za razliku od ugovora o stručnom osposobljavanju kada se ne zasniva radni odnos a poslodavac može, ali nije u obavezi, da licu na stručnom osposobljavanju obezbedi novčanu naknadu i druga prava, u skladu sa zakonom, opštim aktom ili ugovorom o stručnom osposobljavanju, ali ta novčana naknada se svakako ne smatra zaradom.
Ugovor o stručnom usavršavanju može da se zaključi samo radi stručnog usavršavanja i sticanja posebnih znanja i sposobnosti za rad u struci, odnosno obavljanja specijalizacije, za vreme utvrđeno programom usavršavanja, odnosno specijalizacije, u skladu sa posebnim propisom. Dakle, ovaj ugovor se potpisuje sa licem koje već jeste sposobno za samostalan rad u struci, ali poseban propis (pomenuli smo Zakon o zdravstvenoj zaštiti), predviđa program usavršavanja ili specijalizacije (npr. lekar specijalizant radi sticanja zvanja specijaliste u određenoj oblasti medicine mora da prođe program specijalizacije). Ponavljamo da programi za usavršavanje i specijalizaciju mogu biti propisani samo posebnim propisima, a ne opštim aktom poslodavca.
